Từ việc khám sàng lọc sức khoẻ, đặc biệt sức khoẻ sinh sản mang lại lợi ích trong việc giúp phòng ngừa, phát hiện và điều trị sớm nhiều căn bệnh nguy hiểm cũng như tránh được các hệ lụy không đáng có trong cuộc sống vợ chồng và bảo đảm tương lai một thế hệ mai sau khỏe mạnh ngay từ khi chào đời.
Hiện nay, mỗi năm Việt Nam có khoảng 1 triệu trẻ em mới được sinh ra. Đây là những thế hệ bảo vệ, duy trì, phát triển giống nòi, quốc gia, dân tộc, trực tiếp liên quan đến sự phát triển bền vững của đất nước. Đáng lưu ý, do nhiều yếu tố: Bố mẹ mắc bệnh di truyền; mức sống chưa cao; ô nhiễm môi trường, nhất là những vùng bị ảnh hưởng bởi chiến tranh hóa học; lối sống (sử dụng nhiều chất gây nghiện) hoặc phong tục, tập quán lạc hậu (tảo hôn và hôn nhân cận huyết,...), mỗi năm, theo mức độ phát hiện hiện nay, trên 40.000 trẻ sơ sinh ở nước ta mắc bệnh, tật bẩm sinh, chiếm tỷ lệ khoảng 3% trẻ sơ sinh. Trong đó, khoảng 1.400 - 1.800 trẻ bị mắc bệnh Down, khoảng 250 - 250 trẻ mắc hội chứng Edwards, có 1.000 - 1.500 trẻ bị dị tật ống thần kinh, 300 - 400 trẻ bị suy giáp bẩm sinh, đặc biệt có khoảng 15.000 - 30.000 trẻ bị thiếu men G6PD, có khoảng 2.200 trẻ bị bệnh tan máu bẩm sinh… Đáng lưu ý, số trẻ sơ sinh tử vong do dị tật bẩm sinh khoảng hơn 1.700 trẻ, chiếm 11% số trẻ sơ sinh tử vong(1).
Theo các chuyên gia y tế, những con số nói trên có thể được kéo giảm, nếu nam, nữ trước khi kết hôn và người muốn sinh con được tư vấn, khám sức khỏe, hướng dẫn phòng ngừa và phát hiện nguy cơ ảnh hưởng đến sinh sản. Mặc dù quan trọng là vậy nhưng ở nước ta trong thời gian qua, nhiều cặp đôi trong độ tuổi kết hôn, độ tuổi sinh sản chưa coi trọng vấn đề này. Nguyên nhân khiến giới trẻ chưa chủ động đi khám sức khỏe trước khi kết hôn là do còn e ngại, thậm chí, nhiều người chủ quan cho rằng, mình không có bệnh nên không cần đi khám. Một số khác lại lo sợ nếu phát hiện ra bệnh, có thể là những bệnh mang tính chất di truyền thì không thể kết hôn. Thực tế cho thấy, không ít cặp vợ chồng sau khi kết hôn đã gặp vấn đề về sức khỏe sinh sản, như: Hiếm muộn, mắc bệnh lây nhiễm qua đường tình dục…
Nhận thức được tầm quan trọng của việc khám sức khoẻ trước khi kết hôn đối với việc nâng cao chất lượng dân số; trong những năm qua pháp luật về dân số đã có những quy định cụ thể như: Pháp lệnh Dân số năm 2003 quy định tại Điều 23 về biện pháp hỗ trợ sinh sản. Theo đó, “1. Nhà nước khuyến khích và tạo điều kiện cho nam, nữ kiểm tra sức khoẻ trước khi đăng ký kết hôn, xét nghiệm gen đối với người có nguy cơ bị khuyết tật về gen, nhiễm chất độc hoá học; tư vấn về gen di truyền; giúp đỡ về vật chất và tinh thần đối với người bị khuyết tật về gen, nhiễm chất độc hoá học, nhiễm HIV/AIDS. 2. Nhà nước đầu tư và khuyến khích tổ chức, cá nhân đầu tư xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ công nghệ hỗ trợ sinh sản nhằm giúp đỡ người vô sinh, người triệt sản và những người có nhu cầu theo quy định của pháp luật”.
Căn cứ quy định của Pháp lệnh Dân số năm 2023, Điều 25 Nghị định số 104/2003/NĐ-CP quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Pháp lệnh Dân số quy định: “Khuyến khích nam, nữ kiểm tra sức khỏe trước khi đăng ký kết hôn bao gồm những nội dung liên quan đến bệnh di truyền; bệnh lây truyền qua đường tình dục, nhiễm HIV/AIDS. Cơ sở thực hiện kiểm tra sức khỏe thông báo kết quả kiểm tra và tư vấn về ảnh hưởng của bệnh tật đối với sức khỏe cho cả hai bên nam, nữ; bảo đảm bí mật của kết quả kiểm tra sức khỏe theo quy định của pháp luật”. Khoản 1 Điều 26 quy định việc cần vận động đi kiểm tra sức khoẻ di truyền đối với những đối tượng là: “Những người có tiền sử gia đình có người mắc bệnh tâm thần, bệnh di truyền, người có nguy cơ bị khuyết tật về gen; người bị nhiễm chất độc hóa học; người thường xuyên tiếp xúc với hóa chất độc hại và các bệnh lây nhiễm cần được vận động đi kiểm tra sức khỏe trước khi có ý định sinh con”.
Thực hiện pháp luật Dân số về kiểm tra sức khoẻ trước khi kết hôn; trong những năm qua, việc nghiên cứu, thí điểm các mô hình “Kiểm tra sức khoẻ và tư vấn tiền hôn nhân” và mô hình “Tăng cường cung cấp thông tin và dịch vụ sức khoẻ sinh sản/kế hoạch hoá gia đình cho vị thành niên và thanh niên” được triển khai, tổng kết và mở rộng tại nhiều địa phương. Bộ Y tế đã ban hành hướng dẫn chuyên môn về tư vấn và khám sức khoẻ trước khi kết hôn để phát hiện, phòng ngừa và hướng dẫn điều trị các bệnh lý có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khoẻ khi kết hôn, mang thai, sinh đẻ, nuôi con bằng sữa mẹ, các nguy cơ sinh con bị bệnh, tật bẩm sinh, góp phần đảm bảo hôn nhân bền vững và nâng cao chất lượng giống nòi.
Bên cạnh đó, việc nghiên cứu, thí điểm các mô hình sàng lọc, chẩn đoán trước sinh và sơ sinh; kiểm tra phát hiện, điều trị bệnh Thalassemia và các bệnh di truyền, người có nguy cơ bị khuyết tật về gen... được triển khai, sơ kết định kỳ và mở rộng theo sự chỉ đạo chuyên môn kỹ thuật của Bệnh viện Phụ sản Trung ương, Bệnh viện Từ Dũ TP. Hồ Chí Minh, Trường Đại học Y dược Huế và Bệnh viện Nhi Trung ương. Bộ Y tế đã ban hành quy trình sàng lọc, chẩn đoán trước sinh và sơ sinh để phát hiện, can thiệp và điều trị sớm các bệnh, tật, các rối loạn chuyển hoá, di truyền ngay trong giai đoạn bào thai và sơ sinh, giúp cho trẻ sinh ra phát triển bình thường hoặc tránh được những hậu quả nặng nề về thể chất và trí tuệ, giảm thiểu số người tàn tật, thiểu năng trí tuệ trong cộng đồng, góp phần nâng cao chất lượng dân số.
Có thể thấy rằng, pháp luật Dân số hiện hành đã dự liệu và có quy định về vấn đề khám sức khoẻ trước khi kết hôn, tuy nhiên việc thực hiện còn nhiều hạn chế như: Pháp lệnh Dân số chưa quy định về tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn; việc khám sức khỏe trước kết hôn cần thực hiện như thế nào? để người dân tự nguyện hay bắt buộc? Khám những nội dung gì? Những quy định đó có đáp ứng được mong muốn của người dân, mục tiêu của chính sách dân số hay không? Khả năng chi trả cho việc thực hiện dịch vụ? Các cơ sở y tế địa phương có khả năng đáp ứng đủ yêu cầu về mặt chuyên môn hay không?... là những vấn đề cần được nghiên cứu để quy định trong thời gian tới, đặc biệt là trong dự thảo Luật Dân số.
Để việc khám sức khoẻ trước khi kết hôn trong thời gian tới đạt hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dân số, dự thảo Luật Dân số đã đề ra một số giải pháp cụ thể như sau(2):
Một là, tuyên truyền vận động, truyền thông, giáo dục về mục đích, ý nghĩa, tầm quan trọng của việc thực hiện tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn, sinh con.
Hai là, quy định nam, nữ trước khi kết hôn, người muốn sinh con được cung cấp thông tin, tư vấn, khám sức khỏe trên nguyên tắc tự nguyện.
Ba là, quy định nội dung tư vấn, khám sức khỏe cho nam, nữ trước khi kết hôn, người muốn sinh con bao gồm hướng dẫn phòng ngừa, phát hiện các nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe, mang thai, sinh đẻ, nuôi con để điều trị kịp thời góp phần đảm bảo hôn nhân bền vững và con sinh ra khỏe mạnh.
Bốn là, quy định đối tượng chính sách, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi, biên giới, hải đảo thực hiện tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn, sinh con được hỗ trợ chi phí thực hiện gói dịch vụ y tế cơ bản về chăm sóc sức khỏe trước khi kết hôn theo quy định của Chính phủ.
Năm là, cơ sở y tế cung cấp dịch vụ tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn, cơ sở cung cấp dịch vụ tư vấn có trách nhiệm cung cấp dịch vụ cho đối tượng theo quy định của pháp luật khám bệnh, chữa bệnh và pháp luật khác có liên quan.
Sáu là, cơ quan quản lý nhà nước về y tế, dân số theo chức năng, nhiệm vụ được giao có trách nhiệm tuyên truyền, vận động nam, nữ trước khi kết hôn, người muốn sinh con tham gia tư vấn, khám sức khỏe; đào tạo, bồi dưỡng phát triển nguồn nhân lực về tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn, sinh con cho đội ngũ cán bộ y tế, dân số.
Bảy là, Bộ Y tế thống nhất quản lý chuyên môn và chất lượng dịch vụ tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn; quy định nội dung gói dịch vụ y tế cơ bản về chăm sóc sức khỏe trước khi kết hôn.
Tám là, Nhà nước có chính sách đầu tư mở rộng mạng lưới cung cấp dịch vụ tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn.
(1) Báo cáo đánh giá tác động chính sách Dự án Luật Dân số: https://www.moj.gov.vn/qt/tintuc/Lists/ChiDaoDieuHanh/Attachments/4634/2.%20Bao%20cao%20%C4%91anh%20gia%20tac%20%C4%91%E1%BB%99ng%20chinh%20sach.pdf.
(2). Báo cáo Tổng kết 20 năm thi hành Pháp lệnh Dân số: https://www.moj.gov.vn/qt/tintuc/Lists/ChiDaoDieuHanh/Attachments/4634/3.%20BC%20TK%2020%20nam%20PLDS%20%20thang%2020.11.2024.pdf.