Theo Luật Thanh tra 2010 được Quốc hội Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 15 tháng 11 năm 2010, có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 7 năm 2011: “Thanh tra nhà nước là hoạt động xem xét, đánh giá, xử lý theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền đối với việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Thanh tra nhà nước bao gồm có thanh tra hành chính và thanh tra chuyên nghành.” Theo Từ điển Tiếng việt: “Kiểm tra là xem xét tình hình thực tế để đánh giá, nhận xét”.

Thanh tra và kiểm tra đều là hoạt động thực hiện chức năng chung quản lý nhà nước, với mục đích chung là nhằm phát hiện những sơ hở trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền biện pháp khắc phục; phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật; giúp cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện đúng quy định của pháp luật; phát huy nhân tố tích cực; góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý nhà nước; bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân.

 Mặt khác, nếu xét về mặt chủ thể tiến hành thì kiểm tra bao hàm thanh tra, nói khác đi thanh tra là một loại hình đặc biệt của kiểm tra, mà ở đó do một loại chủ thể đặc biệt là nhà nước tiến hành và hoạt động này luôn mang theo sự tồn tại của quyền lực nhà nước, và các thao thác nghiệp vụ trong một cuộc thanh tra thường chính là kiểm tra.

Chính vì thế, chúng ta nói rằng thanh tra và kiểm tra nhà nước có mối quan hệ đan chéo, phụ thuộc lẫn nhau. Tuy nhiên, với tư cách là một hoạt động độc lập, giữa thanh tra và kiểm tra có nhiều điểm khác nhau.

Thứ nhất, về chủ thể tiến hành

Mặc dù có một mảng giao thoa về chủ thể tiến hành là nhà nước, nhưng có sự khác biệt lớn ở đây là chủ thể của hoạt động kiểm tra rộng hơn thanh tra. Hoạt động thanh tra chỉ được tiến hành với chủ thể là thanh tra nhà nước (thanh tra hành chính hoặc thanh tra chuyên ngành), thì hoạt động kiểm tra là hoạt động được tiến hành bởi nhiều cơ quan  như: cơ quan nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức kinh tế.

Thứ hai, về thời gian và phạm vi tiến hành

Hầu hết các vụ việc thanh tra đều được tiến hành thận trọng, cần nhiều thời gian để thẩm tra, xác minh, do nhiều vụ việc mang tính chất phức tạp hoặc cần có sự phối hợp giữa nhiều cơ quan, bộ phận. Hơn nữa, cần phải có kết luận chính xác và khách quan, nên thời gian của một cuộc thanh tra kéo dài hơn so với kiểm tra.

Hoạt động kiểm tra được tiến hành thường xuyên theo bề rộng, diễn ra trên nhiều lĩnh vực, với nhiều hình thức phong phú, không mang tính chất bắt buộc theo hình thức, trình tự, thủ tục nghiêm ngặt như hoạt động thanh tra. Phạm vi hoạt động thanh tra thường hẹp hơn so với hoạt động kiểm tra.

Thứ ba, về nội dung tiến hành

Nội dung tiến hành một cuộc thanh tra thường phức tạp, đa dạng hơn so với kiểm tra. Do vậy, khi các cơ quan có thẩm quyền ra quyết định thanh tra phải theo một kế hoạch cụ thể, và trước đó phải thận trọng nghiên cứu kỹ nội dung. Tuy vậy, cũng có nhiều cuộc thanh tra mang tính chất đơn giản thì nội dung không phức tạp và cũng có nhiều cuộc kiểm tra mang tính chất quan trọng thì cuộc kiểm tra đó cũng đòi hỏi tính chất thận trọng, kỹ lưỡng không kém như hoạt động thanh tra.

Thứ tư, về mục đích và phương pháp

Mục đích của hoạt động thanh tra bao giờ cũng cao hơn hoạt động kiểm tra, bởi không chỉ dừng lại ở mức xem xét, đánh giá mà còn giải quyết những khiếu nại, tố cáo của nhân dân, mang lại sự hiệu quả hoạt động của nhà nước, mang đến sự an tâm, hài lòng cho người dân.

Trong hoạt động thanh tra, thường áp dụng các biện pháp nghiệp vụ phức tạp như kiểm tra, xác minh, thu thập chứng cứ, đối thoại, giám định…, đòi hỏi phải có chuyên môn cao, sự am hiểu về pháp luật, am hiểu về đối tượng thanh tra.

Thứ năm, về trình độ chuyên môn, nghiệp vụ

So với hoạt động kiểm tra, hoạt động thanh tra đòi hỏi thanh tra viên phải có một trình độ, nghiệp vụ chuyên môn nhất định, có sự am hiểu về pháp luật, về kinh tế - xã hội, có năng lực chuyên sâu vào lĩnh vực thanh tra hướng đến, còn về hoạt động kiểm tra, trình độ nghiệp vụ của người tiến hành hoạt động kiểm tra không nhất thiết phải có những đòi hỏi khắc khe như hoạt động thanh tra.

Như vậy, giữa hoạt động thanh tra và hoạt động kiểm tra có nhiều điểm khác biệt. Tuy nhiên, trên thực tế, sự phân biệt giữa hai hoạt động này không mang tính chất tuyệt đối, bởi giữa chúng có chung một mục đích, đan chéo nhau về tính chất, nội dung thực hiện nên không tránh khỏi người ta thường nhắc hai khái niệm này chung với nhau là thanh tra, kiểm tra hoặc ngược lại.

Tóm lại, thanh tra và kiểm tra là hoạt động có sự giao thoa với nhau, có mối quan hệ mật thiết gắn bó với nhau, giữa chúng có sự giống nhau nhưng lại khác nhau về những phương diện chủ yếu kể trên. Trong hoạt động quản lý nhà nước, hoạt động thanh tra và kiểm tra có vai trò rất quan trọng, không chỉ để phát hiện những sai phạm của tổ chức, cá nhân mà còn giúp phát hiện những sai sót trong tổ chức bộ máy nhà nước để kịp thời kiện toàn, chấn chỉnh./.